ارتباط استعاره مفهومی و طراحی شناختی

مقدمه 

 استفاده از  تشابهات و استعارات در زبان سابقه ای طولانی دارد. به كارگیری استعاره برای انتقال مفاهیم یكی از مقوله های زبان شناسی است که آن را نه تنها در بستر مباحث زبان شناسی بلكه می‌توان در فرایند طراحی نیز جستجو كرد. در زبان شناسی شناختی، یكی از راه‌های  انتقال معنا به كمك استعاره مفهومی و همچنین بهره گیری از تجارب عینی و تجربی به سمت مفاهیم انتزاعی و پیچیده اتفاق می‌افتد. در طراحی شناختی نیز  با به كار گیری استعاره مفهومی سعی می‌شود تا از مفاهیم عینی به سمت مفاهیم انتزاعی برای انتقال معنا حركت كرد.

استعاره مفهومی  از منظر شناختی

استعاره از دیدگاه شناختى، فهم و درك یك حوزه‌ی مفهومی بر حسب حوزه‌ی مفهومی دیگر است. در استعاره‌های مفهومی قصد بر این است كه مفاهیم انتزاعی، نامحسوس و پیچیده بر اساس مفاهیم محسوس، عینی و ملموس درك شوند. استعاره، زمینه را برای دیدن مجدد آثار مورد تامل فراهم می‌كند. یكی از جنبه های مهم استعاره، بخش كشف معناست كه  باعث آشكارشدن بعضی از مفاهیم پنهان در طرح یا موضوع می‌شود. در زبان مجازی، نمادها و تمثیل ها بیش از اقسام دیگر استعاره ها نقش اكتشافی به خود گرفته اند، از این رو نمادها و رمزها به خاطر به چالش كشیدن ذهن همانند استعاره ها در اثر انتقال معنا از حوزه‌ای به حوزه‌ای دیگر و برجسته سازی موضوع با پردازش قوی معنا  باعث گسترش معنا، جنبه های شناختی، عاطفی و انگیزشی می‌شوند (پورمند،1392). در نظریه استعاره مفهومی، دو مفهوم با كمك دو حوزه مطرح می‌شوند: حوزه مبدا كه مفهوم آشنا و محسوس را دربرمی‌گیرد و حوزه مقصد كه هدف نهایی و قصد فهمیدن آن، مدنظر می‌باشد. در واقع می‌توان استعاره را برای خلق،  تثبیت، انتقال مفاهیم و ایده‌های جدید شناخت. با توجه به نظر لیكاف و جانسون که به عقیده آنان استعاره در سطح واژه نمی‌ماند بلكه با حوزه مفهومی سروكار دارد، استعاره را می‌توان نظام های مفهومی ای تعریف كرد كه با تجربه در آمیخته است. پس می‌توان نتیجه گرفت كه استعاره در جریان زندگی روزمره حضوری پررنگ دارد (محمدی،2018). 

 استعاره مفهومی و طراحی شناختی

طراحى،كوششی برای رسیدن به بهترین و عملی ترین راه حل‌ها، قبل از اجرای آنهاست. در واقع می توان به طراحى به عنوان  فرایندی تحلیلى نگاه كرد كه به تجزیه ‌و‌ تحلیل، ارزیابى و گزینش نیاز دارد و به دلیل عوامل تاثیر گذار متعدد می توان آن را به عنوان راهی برای حل مسئله مطرح كرد(پورمند،1392). فرایند طراحى، شامل مجموعه ‌ای از فعالیت ها‌ی پیچیده‌‌ ذهنی است كه مسیر شناسایى مسئله تا یافتن راه‌ حل را طی می‌كند. به این دلیل اولین وظیفه طراح،  شناسایى مسئله طراحى است. در جریان این تلاش ابعاد تازه ای از مساله بوجود می‌آید كه ممكن است كوشش بسیار زیادی لازم  باشد تا طراح به شناخت نسبى از مساله دست یابد. درواقع، طراح در ابتدا به مساله طراحى، ساختار اولیه مى‌بخشد و سپس به كمك  خلاقیت خود طرح اولیه را ارائه مى‌دهد. شمای اولیه از مراحل فرایند طراحى، به صورت ناخودآگاه در ذهن طراح شكل مى گیرد و بعد از آن با بهره گیری از ابزارهایى مانند تداعى شباهت ها یا قیاس، معطوف كردن ذهن از موضوعى به موضوع دیگر و یا بهره گیری از استعاره، زمینه های فكری و قدرت اندیشه خود را تقویت می كند(پورمند،1392). یكی از موثرترین سازوكارهای اثربخش در ایجاد طرح مایه و ایده‌های بعدی از طریق پرورش خلاقیت و تخیل در مسیر طراحی صورت می گیرد. در واقع با كمك استعاره، مساله ساده سازی شده و با خلق ساختاری جدید در آن در پی ایجاد راه‌حل‌های جدید در مسیر فكری طراح می‌باشد. استعاره مفهومی، به عنوان الگویی برای درك ماهیت مفهوم، این امكان را به طراح می‌دهد تا با روشن كردن بخش هایی از مفهوم طراحی كه از پیش قابل توجه نبوده است  بتواند چیزی را به منزله‌ی چیز دیگر طراحی كند كه قابل درك باشد(محمدی، 2018).  

استعاره ها و تشبیهات  می توانند در زمینه نام تجاری ، طراحی ارتباطات ، چارچوب بندی مشکلات ، برقراری ارتباط بین دیدگاه مشترک و افزایش تولید مفاهیم در بافت اجتماعی نقش بسزایی داشته باشند. MIT Media Lab در پروژه خود با بهره گیری از استعاره "جهان یک پالت است" و طراحی یك قلم (تصویر شماره 1) این امكان را ایجاد كرد تا افراد با استفاده از آن بتوانند رنگ ها ، بافت ها و حتی حرکات را از محیط اطراف خود بگیرند و با تجربه هنری جدید، طرح‌های جدیدی را خلق كنند (هی.جی.اچ وهمكاران،2007).

تصویر ۱ - تجربه استفاده از قلم در آزمایش MIT Media Lab

در تصاویر پایین به چند مورد از كاربرد استعاره در  مفاهیم اجتماعی و تبلیغاتی اشاره می شود. در تصویر شماره  دو با كمك  مفهوم تجربی از آب شدن بستنی  به عنوان حوزه مبدا در استعاره مفهومی و از بین رفتن منابع آبی زمین بر اثر افزایش گرما به عنوان حوزه هدف، استفاده شده است و در تصویر شماره سه، ارتباط زیرساخت معنایی بین اثرگذاری كلام بر مخاطب مد نظر است كه می‌تواند به اندازه كارایی یک اسلحه خطرناك باشد. 

تصویر ۲ 

تصویر ۳

تحقق غیر زبانی استعاره های مفهومی را می‌توان در حوزه‌های انسانی بی شمار دیگری مشاهده کرد: كارتون، نقاشی، مجسمه سازی، معماری شهری و... حوزه هایی هستند كه انسان با كمك تجربه روزمره خود با هریك از استعاره های به كار گرفته شده در آن سرو كار دارد. وجود تجسم های دیداری یكی از منابعی است كه استعاره مفهومی در انتقال مفاهیم نقش بسزایی در آن دارد. به طور مثال، كارتونی كه فردی را با شعله های بیرون زده از گوش به تصویر می‌كشد نوعی از استعاره مفهومی خشم را متجسم می‌كند. با توجه به مثال های مطرح شده می‌توان وجود استعاره مفهومی را در بخش عمده ای از زندگی اجتماعی و روزمره خود مشاهده كرد( كوچش،1946). 

منابع:

• پورمند، حسن علی ؛ منصوری، رضا ؛ نقش و کاربرد استعاره در طراحی معماری. کتاب ماه هنر خرداد 1392 - شماره 177 (8 صفحه - از 4 تا 11)
• کوچش، زولتان ، 1946 - استعاره، مقدمه‌ای کاربردی، ترجمه جهانشاه میرزابیگی، تهران: آگاه
• محمدی, علی, & تفضلی. (2018). طراحی به مثابة... بازخوانی استعاره‌های مفهومی «طراحی». صفه, 28(84), 5-24.‎
• Hey, J. H., & Agogino, A. M. (2007, January). Metaphors in conceptual design. In International Design Engineering Technical Conferences and Computers and Information in Engineering Conference (Vol. 48043, pp. 125-134).