مروری بر رویکردهای SIP و SIT

در این مقاله به اجمال به معرفی و شرح دو رویکرد اصلی در توضیح فعالیت‌ طراحی یعنی رویکردهای پردازش اطلاعات نمادین (SIP) و نظریه موقعیتی (SIT) خواهیم پرداخت. این نوشتار دو قسمتی برگرفته از مقاله بلند ویلمان ویسِر می‌باشد که با هدف تشریح رویکرد «ساخت بازنمایی» نگارش شد و در آن به رویکردهای SIP وSIT پرداخت. رویکرد «ساخت بازنمایی» موضوعی است که آن را در بخش دوم همین نوشتار مطرح خواهیم کرد.

اگرچه دو رویکرد SIP وSIT تا حدودی در مقابل همدیگر قرار می‌گیرند، اما رویکرد «ساخت بازنمایی» در واقع از سنتز هر دو آن‌ها شکل گرفته و مکمل کننده آن دو است.

۱- رویکرد پردازش اطلاعات نمادین^۱ یا همان SIP (دیدگاه کلاسیک)

این رویکرد به طور گسترده‌ای بر بستر کارهای هربرت سایمون^۲ بنا گذاشته شده است. ایده‌های سایمون در بین سال‌‌های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۴، بیش از شصت بار به طور مستقیم و غیر مستقیم در پژوهش‌های تفکر طراحی ارجاع داده شده‌اند.

۱-۱- مشخصه‌های طراحی در رویکرد SIP

به طور کلی در رویکرد SIP طراحی یک فعالیت شناختی محسوب می شود و نه یک حرفه. سایمون معتقد بود : «هرکسی که تدبیری بیاندیشد تا جریانی از اقدامات را به قصد تغییر موقعیت موجود به موقعیت دلخواه صورت دهد، طراح است.» (سایمون ۱۹۶۹/۱۹۹۹، ص ۱۱۱).

در واقع در این رویکرد، طراحی یک فعالیت حل مسئله - که یک فعالیت شناختی است - معرفی می‌شود. از مشخصه‌های دیگری که سایمون به طراحی نسبت داده است، راضی کننده بودن فعالیت طراحی است، به این معنی که « تصمیم‌گیری بدون اطلاعات کامل و پذیرفتن راه حل «به اندازه کافی خوب» به جای محاسبه کردن و بهینه کردن تا رسیدن به راه‌ حل بهینه است.» (سایمون ۱۹۷۱/۱۹۷۵)

سایمون جدای از آنکه به توصیف فعالیت طراحی اهتمام ورزیده، به ساختار مسائل طراحی نیز نگاهی جداگانه داشته است. او بیان می‌کند مسائل به دو دسته ساختار یافته و بدساخت تقسیم می‌شوند و مسائل بدساخت صرفا در قدم اول بد ساخت هستند، و سریعا با استراتژی که طراح اتخاذ می‌کند می‌بایست به مسائل ساختار یافته تبدیل شوند.

۲-۱- نقد‌ها به رویکرد‌ SIP

نقد‌های متعددی بر رویکردSIP وجود دارد. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

دست‌کم گرفتن ویژگی جهش‌های غیر قطعی^۳ - دست بالا گرفتن اهمیت شناخت^۴
دست بالا گرفتن اهمیت تجزیه مسئله به طور سیستماتیک
دست بالا گرفتن اهمیت جست و جو کردن فضای مسئله
دست‌بالا گرفتن اهمیت آنالیز میانه‌ها-پایان‌ها^۵

البته لازم به ذکر است که دیدگاه‌های سایمون درباره طراحی در گذر زمان با هم سازگار نماندند.

۲- نظریه موقعیتی^۶ یا همان SIT (دیدگاه مدرن)

از دهه ۱۹۸۰ میلادی پژوهشگران به رویکرد جدیدی برای قاعده مند سازی فعالیت‌های انسانی روی آوردند. در سال ۱۹۹۳ برای نخستین بار گیرنو و موور^۷ به جهت منسجم کردن دو اصطلاح «شناخت موقعیتی» و «اعمال موقعیتی» به معرفی «نظریه موقعیتی» پرداختند. البته شوون^۸ تمرکز خاصی بر این رویکرد داشت و مطالعات اولیه SIT عموما در زمره کار‌های شوون قرار می‌گیرد. تا جایی که می‌دانیم شوون بعد از سایمون (به غیر از ریتل)، اولین نویسنده‌ای به شمار می رود که رویکرد جدیدی را درباره تئوری طراحی شناختی مطرح کرده است.

۲-۱- رویکرد SIT و طراحی

شوون به عنوان یک مردم-انسان شناس در مشاهدات خود، به طور خاص درباره جزئیات موقعیت‌های طراحی بحث کرده است. این بحث‌ها او را به این سمت هدایت کرد تا طراحی را به عنوان «مکالمه‌ای بین مواد اولیه موقعیت طراحی» توصیف کند (شوون، ۱۹۹۲. برای شوون طراحی یک فرم از «حل مسئله»، «پردازش اطلاعات» و یا «جستجو» نیست، بلکه نوعی از «ساختن» است. از دیدگاه شوون :‌ «طراحان بازنمایی‌هایی از چیز‌هایی را می‌سازند که باید ساخته‌ شوند». و همچنین : «یک طراح یک جهان طراحی با ابعادی از فضای مسئله اش را می‌سازد، و مراحلی را برای پیدا کردن راه‌حل ابداع می‌کند.».

شوون متوجه می‌شود که در رویکرد‌های دیگر «تعریف مسئله» نادیده گرفته ‌می‌شود از همین جهت تاکید خاصی بر آن دارد.

۲-۲- نقد رویکرد SIT شوون توسط پژوهشگران متعقد به SIT

عموما رویکرد شوون را رویکرد «SIT اولیه» می‌دانند، و در مقابل آن رویکرد «SIT کنونی» قرار می‌گیرد که بر اساس نقد دیدگاه شوون توسعه پیدا کرده است. عمده نقد ها بر صحت گفته‌های شوون درباره عملیاتی شدن مواردی است که پیشنهاد داده بود.

دورست و دیکهویس^۹ ابتدا به مقایسه رویکرد سایمون و شوون - که پارادایم‌هایی از بستر متفاوت بودند - پرداختند و سپس بر رویکرد «طراحی به عنوان تجربه» شوون تمرکز کردند. آن‌ها ابراز داشتند «طراحی یک فرآیند یا تخصص نیست» بلکه «طراحی به عنوان موقعیتی تجربه می‌شود که یک طراح خودش را در آن پیدا می‌کند.» (دورست و دیکهویس، ۱۹۹۵، ص ۲۶۴)

۳-۲- نقد ها به رویکرد SIT

عمده نقدهای به این رویکرد را می‌توان در چهار بخش زیر دسته بندی کرد :

ویژگی آن نسبت به پارادایم نظری به کلی کنایه آمیز است.
تعاریف مفاهیم بنیادین آن دقیق نیست.
روش آن برای جمع آوری داده و آنالیز آن و مدل سازی هیچ ابزاری برای بدست آوردن توصیفات سطح بالا از اطلاعات ندارد.
شیوه نتیجه گیری در آن حکایتی است. رویکرد الهام گرفته از مطالعات SIT اولیه، گاها به صرف ارائه کردن داده‌های خام، خیلی زود می‌ایستد، و به ارائه نتایجی تکرار و تعمیم‌پذیر در شرایط مسئله نمی پردازد.

در بخش دوم که در ادامه این مقاله خواهد آمد به طور مختصر به رویکرد «ساخت بازنمایی» خواهیم پرداخت.